Films en televisieseries kunnen ons meer leren over goed en kwaad dan de filosofie. Dat is de stelling van Ellen ter Gast. Het werd deze maand verrassend actueel met de nieuwe verfilming van de Joker.
De première van Joker in de Verenigde Staten ging vergezeld van een waarschuwing van de FBI 1. Incels (involuntary celebates) zouden door deze film aangezet kunnen worden tot geweld. Niet tot deze risicogroep behorend durfde ik het wel aan om naar de bioscoop te gaan. Ik vond het – net als veel mensen – een heel goede film en ik werd er – denk ik – niet gewelddadiger van dan normaal. Maar heeft het me ook iets geleerd over goed en kwaad?
Ellen ter Gast merkte als universitair docent ethiek dat ze steeds minder een beroep deed op klassieke filosofische teksten en steeds meer op verhalen uit films en televisieseries. In 2018 publiceerde zij daarover: De dappere kijker, met als ondertitel: “Waarom Netflix ons meer te bieden heeft dan Kant”.
Ter Gast behandelt o.a. de bad guys in Dallas en House of Cards. De Joker in de vertolking van Todd Philips is een typische “kleine” bad guy. Iemand die heel klein en menselijk begint, maar dan geleidelijk van kwaad tot erger vervalt. De Joker’s carrière in het kwaad begint in de metro als hij lastig gevallen wordt door een paar rechtse bullebakken. Hij heeft ‘toevallig’ een pistool op zak en hij gebruikt het. Niet alleen om zich te verdedigen, maar ook om zijn belagers te doden. En daar overschrijdt hij een ethische grens waarvan wij met z’n allen hopen en verwachten dat we dat zelf niet zouden doen. Als ik het boek van Ter Gast goed begrijp, is de kracht van zo’n verhaal dat je je heel goed kunt identificeren met zo iemand in zo’n situatie en het morele dilemma waar je dat voor plaatst. De bad guy is aantrekkelijk omdat hij dingen doet die we zelf niet zouden durven en doen, hoe graag we ook zouden willen.
Je kunt van dit type verhaal volgens de auteur twee dingen leren: 1. hoe makkelijk is het is om in bepaalde omstandigheden te vervallen in wandaden. 2. dat je het niet allemaal de bad guy kan aanrekenen. Systemen kunnen mensen zodanig dehumaniseren en vernederen dat ze geen keus meer hebben. Dit aspect zit ook in Joker. Zijn woon- en leefomstandigheden in Gotham City zijn abominabel en de autoriteiten maken het er bepaald niet beter op. De echte helden zijn de karakters die het systeem aan de kaak stellen en ook daar krijgt de Joker mee te maken2.
Ik begrijp wat Ter Gast wil zeggen. Het ethische dilemma dat in de film verborgen zit spreekt veel directer tot de verbeelding dan twee uur Kant lezen. (Iedereen die het geprobeerd heeft, zal dit direct beamen) Ik denk dat de films en series ook een tijdsgeest laten zien. De losers met een geweer veroorzaken in de Verenigde Staten veel verdriet, en de Joker maakt wat mij betreft echt wel duidelijk dat het niet alleen aan hen ligt. Maar ik vraag me nog wel af: hoe werkt ‘moreel leren’? Als dit soort films bijdraagt tot het geweten van mensen, hoe dan? Zijn er nu mensen die door dit soort films aan het denken worden gezet? Zijn er mensen die van plan waren hun geweer leeg te schieten op een school en die daar na deze film nu van afzien? Dat zou mooi zijn, maar eigenlijk heel wonderlijk. Want de film laat nu juist zien hoe het niet moet. De FBI waarschuwt niet voor niks.
Zonder het te willen ridiculiseren: hoe werken de morele lessen van verhalen?
- Bron: CNN. Het FBI bulletin waar CNN naar verwijst, heb ik niet kunnen vinden.
- Ik probeer niet te veel te verklappen voor de mensen die de film nog willen gaan zien
Goede column; zet tot denken aan!
Ik denk dat films wel tot denken aan kunnen zetten: door het morele schema dat we al hebben te bevragen; grijze gebieden en dilemma’s kunnen de grenzen van onze moraal verhelderen en zo een basis vormen om op verder te denken. Maar dan gaan we dus uit van de weldenkende mogelijkheden van de keurige mens die al beschikt over een ‘moreel fundament’..
Als er al geen sprake is van een moreel schema / bewustzijn, of als er sprake is van een moraliteit die al pervers of beschadigd is, kan een dergelijke film volgens mij verdere schade aanrichten. Iemand die al in verwarring is, gaat heel anders om met wat hij ziet dan die brave Ellen ter Gast, denk ik…
Om tot zo doordacht mogelijke morele schemata te komen is het goed zo niet noodzakelijk dat er rechtsgeleerden en ethici zijn die Kant (en al die andere filosofen) bestuderen en op de proef stellen. Dat op de proef stellen kan gebeuren door ze te laten botsen op de dilemma’s die in films naar voren komen. Maar je moet eerst wel een stevige basis hebben voordat je iets op de proef kunt stellen.