Kunnen dieren kwaad doen? De primatoloog Frans de Waal denkt van wel. Zijn onderzoek bij apen laat overtuigend zien dat er sporen van moraliteit bij dieren te vinden zijn. Maar hebben dieren ook een moraal?
Ik heb altijd het idee dat sommige boektitels bij de verkeerde boeken horen. Zo is De genealogie van de moraal de prachtige veelbelovende titel van een van Nietzsche’s sleutelwerken, maar eigenlijk dekt het de lading niet en zou het veel toepasselijker zijn voor het werk van Frans de Waal 1. Nietzsche’s werk was vooral een aanval op het christendom. De Waal plaatst op een veel bescheidener manier veel fundamentelere vraagtekens bij het filosofisch denken over goed en kwaad.
Ik zou zeggen dat het werk van De Waal duidelijk maakt dat er bepaalde randvoorwaarden zijn voor het ontstaan van moraliteit.
De eerste randvoorwaarde is dat er een groepssamenwerking is, waarbij de dieren in de groep een grotere kans hebben om te overleven dan de dieren die erbuiten vallen. De samenwerking dwingt de dieren om te communiceren en bepaalde regels te volgen. Er ontstaat een sociale hiërarchie en de dieren ontwikkelen wat De Waal impulsbeheersing noemt. Ze volgen niet zonder meer hun instinkt om te eten wat ze willen en zich voort te planten met wie ze willen, maar onderwerpen zich aan bepaalde gedragsregels binnen de groep. Jonge dieren worden daarin opgevoed en dieren die zich er niet aanhouden worden gestraft en zelfs buitengesloten. Als de buitengesloten dieren minder kans hebben om te overleven, overwinnen – evolutionair gezien – de genen van de dieren met meer “gemeenschapszin”.
De tweede randvoorwaarde voor het ontstaan van moraliteit is een zekere differentiatie van het gevoel. In ander onderzoek dan dat van de Waal is al het bestaan van zogenaamde spiegelneuronen aangetoond. Zoogdieren voelen letterlijk ook zelf het verdriet en de pijn van soortgenoten. De Waal wijst op het belang van empathie. Primaten – maar ook andere zoogdieren – kunnen zich verplaatsen in elkaar. Ze beseffen wanneer de ander pijn heeft of verdriet of vernederd is en ze troosten elkaar. Apen hebben ook complexere gevoelens zoals dankbaarheid en zelfs rechtvaardigheidsgevoel. Als ze zien dat een andere aap voor dezelfde taak een aantrekkelijker beloning krijgt – namelijk druiven in plaats van komkommer, weigeren ze hun eigen beloning: de komkommer. Terwijl ze daar eerder wel genoegen mee namen.
De derde voorwaarde zou je met Konrad Lorenz ‘geweten’ kunnen noemen. Primaten en andere zoogdieren ‘kennen’ de gedragsregels in hun groep en beseffen het wanneer zijzelf of hun soortgenoten die regels overtreden of overtreden hebben. Apen respecteren bijvoorbeeld elkaars eigendom en als ze iets afpakken van een ander doen ze dat heimelijk. Ook honden weten het als ze iets hebben gedaan wat niet mag. Toen Bully de hond van Lorenz per ongeluk zijn baas beet, at hij dagenlang niet en was wekenlang ongewoon gedwee en gedroeg zich alsof hij ziek was.
Is dit genoeg om te zeggen dat dieren ook een moraal hebben? Ik ben geneigd om met De Waal te zeggen van wel. Ik zie slechts twee verschillen tussen de moraliteit van mensen en dieren. Mensen zijn in staat om de gedragsregels in hun groep expliciet te maken in taal, en de moraal van mensen heeft een normatieve pretentie die de eigen groep vaak overstijgt.
Grappig is dat dit vrij eenvoudige en schijnbaar voor de hand liggende onderzoek nogal wat filosofische theorieën onderuit lijkt te halen. Ik kon nog geen goede filosofische uitwerkingen daarvan vinden, maar de belangrijkste voorlopige conclusies zijn wat mij betreft:
- moraal is door zijn evolutionaire wortels minder subjectief en willekeurig dan sommigen veronderstellen
- moraal is niet alleen afhankelijk van het rationele denken.
Je hebt me er wel van overtuigd dat (bepaalde) dieren een moraal hebben. Maar welke filosofische theorieën worden daar zoal door onderuit gehaald?
Ja dat is een claim die ik nog wel moet waarmaken 😉
Ik heb het idee dat de meeste filosofische theorieën er impliciet vanuit gaan dat moraal alleen voor mensen geldt. Daardoor(?) zijn veel moraaltheorieën vrij instrumenteel en rationalistisch, bijvoorbeeld het utilitarisme, de sociale contracttheorie van Rousseau, de morele wet van Kant en zelfs Nietzsche met zijn slavenmoraal. Het onderzoek van De Waal toont denk ik aan dat moraliteit een laagje dieper gaat dan dat. De bevindingen sluiten meer aan bij Hume die zegt dat moraal gebaseerd is op gevoel. Alleen herleidt Hume alles tot het vermijden van pijn en het zoeken naar genot. Dat is denk ik ook niet vol te houden.
Het idee dat moraal voortkomt uit gevoel in plaats van uit ratio spreekt me wel aan. Evolutionair te verklaren en wellicht een betere waarborg voor de moraliteit van de mens dan wanneer moraal puur uit ratio zou voortkomen. Ervan uitgaande dat moraal inderdaad verder gaat dan het vermijden van pijn en het zoeken naar genot van het individu, maar dat het zich uitstrekt tot (minimaal) degenen die deel uitmaken van dezelfde gemeenschap.
Je stuk gaat van “kunnen dieren kwaad doen? ” naar “weten dieren dat ze kwaad doen?” en je geeft zelf al voorbeelden van dat laatste.
Ik denk het ook. Ik zag ooit een film van een wolvin die naar het nest liep van een concurrent om de jongen te vermoorden. Het
was een gruwelijk gezicht, die kwade uitstraling, alsof ze wist wat ze ging doen.