Dertien jaar geleden verscheen Het kwaad denken van Susan Neiman. Haar these is dat de vraag naar het kwaad centraal staat in de moderne Westerse filosofie. De titel van de Nederlandse vertaling verschilt één letter van Het kwade denken van Bettine Stangneth. Zijn er meer verschillen?
Beide denkers gaan er vanuit dat Auschwitz ons begrip van het kwaad heeft veranderd. De systematische en buitengewoon rationeel uitgevoerde vernietiging van de joden heeft velen voor de vraag gesteld: hoe was dit mogelijk? Neiman laat overtuigend zien dat er al eerder zo’n moment was in de geschiedenis, namelijk de aardbeving van 1755 die Lissabon bijna geheel verwoestte. Verlichtingsdenkers als Leibniz en Voltaire vroegen zich verbijsterd af hoe dit mogelijk was. Lissabon was de aanleiding tot allerlei Theodicee’s: rechtvaardigingen van God. Voor de verlichtingsdenkers die in God geloofden was de aardbeving van Lissabon bijna niet te begrijpen: immers als God goed en almachtig is waarom laat hij dan toe dat er zoveel slechts gebeurd? Dan is hij òf niet almachtig, òf niet alleen goed. De verlichtingsdenkers namen geen genoegen met het traditionele religieuze antwoord dat Gods wegen ondoorgrondelijk waren, maar probeerden te begrijpen hoe dit kon. Voor ons zijn deze pogingen nauwelijks meer te volgen. Een aardbeving beschouwen wij eigenlijk niet meer als moreel kwaad, maar als natuurfenomeen van tektonische platen die over elkaar schuiven en een ongelukkig toeval dat er steden op het breukvlak liggen. Shit happens.
Maar Auschwitz riep – en roept – even heftige reacties op als Lissabon destijds. Adorno claimde dat er na Auschwitz geen poëzie meer mogelijk was. Volgens Neiman rammelt Auschwitz op dezelfde manier als Lissabon aan de grenzen van ons begrip. Wij waren gewend aan de rationaliteit van techniek, wetenschap en vooruitgang, en opeens worden we geconfronteerd met een terugval in ongehoorde wreedheid en barbarij. Een wreedheid die bovendien op een bijzonder rationele wijze werd uitgevoerd. Hoe kan dat? Waarom behoedt ons verstand ons niet voor zulke barbarij? Sommigen zoals George Steiner menen zelfs dat er een weeffout zit in onze cultuur.
Inmiddels zijn we – denk ik – toch wel weer iets wijzer en minder naïef geworden. We weten door psychologische experimenten zoals dat van Milgram dat er maar heel weinig voor nodig is om ons een medemens te laten doden. De vraag is nu meer hoe we voorkomen dat we onszelf in dat soort situaties brengen.
Neiman toont in haar boek – denk ik – overtuigend aan dat de vraag naar het kwaad ondanks de beperkte aandacht in de academische filosofie wel degelijk een grote rol speelt bij de moderne filosofen, maar ik heb moeite met het einde van het boek. Als ik het goed begrijp, zegt ze: het is de aard van de mens om te willen begrijpen waarom de wereld niet is zoals hij zou kunnen zijn. Ook al krijgen we waarschijnlijk nooit antwoord, we moeten – uit naam van de rede – blijven proberen die kloof te dichten. Ik zou zeggen dat hier nog steeds een zekere psychologische naïviteit uit spreekt.
Ten eerste is het denk ik voor een heel groot deel van de mensheid helemaal geen probleem dat niet alles rationeel te verklaren is. Dat je behoefte hebt aan een redelijke verklaring is typisch een behoefte van een bepaald soort mens: de rationele denkers, die onder filosofen waarschijnlijk goed vertegenwoordigd zijn.
Ten tweede denk ik dat het realistischer – en beter – is om er vanuit te gaan dat er altijd een kloof is tussen hoe het is en hoe het zou kunnen zijn. Anders gezegd: er zal altijd kwaad zijn. De vraag is niet of er kwaad is en zelfs niet waarom. De vraag is hoe we ermee omgaan.
Ten derde vraag ik me af of iedereen de kloof ziet tussen wat is en hoe het zou kunnen zijn, laat staan dat iedereen de behoefte heeft om die kloof te dichten.
Opvallend is dat Het kwade denken van Stangneth dertien jaar later niet meer diezelfde naïviteit heeft, maar helaas ook niet dezelfde helderheid als het boek van Neiman.