70 jaar geleden werd de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aangenomen door de Verenigde Naties. Het is een van de eerste en mooiste voorbeelden van mondiale samenwerking van de mensheid. Maar hoe universeel is het?
De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) zijn geen bindend verdrag en ze zijn zelfs niet door alle landen ondertekend, maar het is wel de basis voor verschillende internationale verdragen en ook voor de grondwet van meer dan 19 staten die na 1948 zijn gesticht. De UVRM is ook de basis van Mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty International en Human Rights Watch.
Het universele karakter van de UVRM is altijd betwist. Bijvoorbeeld Saudi Arabië ondertekende de Verklaring niet omdat het strijdig zou zijn met de islam. Uit filosofische hoek kwam cultuurrelativistische kritiek dat bepaalde gebruiken niet in alle culturen als schendingen van de mensenrechten worden gezien, bijvoorbeeld besnijdenis. En dat dus mensenrechten per definitie niet universeel zijn.
Afgelopen jaar kwam er kritiek bij uit onverwachte hoek. De Bulgaarse filosoof Ivan Krastev legde in After Europe een verband tussen de vluchtelingencrisis en de falende pretenties van universele mensenrechten. En een directeur van Amnesty International vertrok om min of meer dezelfde reden 1.
Jan Dalhuisen was directeur van de Amnesty International afdeling voor Europa en Centraal-Azië. Na de vluchtelingencrisis en de Turkije-deal in 2016 kwam hij tot de conclusie dat Amnesty te star vasthield aan morele principes. In een interview met de Frankfurter Allgemeine lichtte hij toe dat als er in 2016 was gebeurd wat de mensenrechtenorganisaties wilden, namelijk het inrichten van legale en veilige vluchtroutes naar Europa, de vluchtelingenstroom niet te overzien zou zijn geweest en de verkiezingen in Frankrijk en Duitsland waarschijnlijk een enorme overwinning voor extreemrechts had opgeleverd. De Turkije-deal werd fel afgekeurd door mensenrechtenorganisaties, aanvankelijk ook door Dalhuisen zelf, maar gesprekken met Gerald Knaus – een van de bedenkers van de Turkije-deal – overtuigden hem dat het politieke compromis uiteindelijk betere resultaten oplevert. Een verkiezingsoverwinning van extreemrechts zou zelfs een einde hebben kunnen maken aan het asielrecht überhaupt.
De filosoof Ivan Krastev komt op basis van zijn beschouwingen tot een zelfde kritiek op de universele mensenrechten. Mensenrechten zijn niet zomaar universeel geldig. Er moet een rechtssysteem zijn die de rechten kan garanderen. Met name voor de sociaal-economische rechten zoals het recht op werk en het recht op onderwijs is een maatschappij nodig die het mogelijk maakt. In een groot deel van de wereld kunnen landen deze rechten voor hun burgers niet verwerkelijken. Door de alom tegenwoordige telecommunicatie kan iedereen ter wereld zien hoe het leven in rijke en welvarende landen eruit ziet. Dus kun je het emigranten niet kwalijk nemen dat ze op zoek gaan naar een beter leven. Volgens Krastev is het emigratievraagstuk een fundamenteel mondiaal probleem geworden en van de grootste uitdagingen voor Europa.
Krastev zegt dat het mensenrechtendiscours in Europa zijn zeggingskracht heeft verloren. Het is onder druk van de emigratie veranderd in een veiligheidsdiscours. Niet meer: hoe kunnen we zorgen dat alle landen de mensenrechten worden gerespecteerd? Maar: hoe kunnen we zorgen dat Europa overleeft?
Heeft daarmee ook de Universele verklaring van de rechten van de mens haar kracht verloren? Ik weet het niet. Ik hoop van niet. Ik weet wel dat het onvoorstelbaar wrang en zelfs wreed is om tegenover Afrikaanse vluchtelingen vol te houden dat er universele mensenrechten zijn, terwijl ze er nergens een beroep op kunnen doen.
Misschien kunnen we de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens beter beschouwen als een eerste poging tot een wereldwijde intentieverklaring: een lijst van min of meer mondiaal gedeelde uitgangspunten en principes.
- In Nederland nauwelijks bekend, maar gesignaleerd door Martin Sommer.