Het eerste psychologiecollege dat ik volgde in 1984 was een cabareteske poging van Piet Vroon om de droomanalyse van Freud belachelijk te maken. Ondanks het gebrek aan wetenschappelijk aanzien tekende het Freud’s invloed. Bas Heijne liet zich onlangs 1 door Freud’s Onbehagen in de cultuur inspireren.
Heijne was in de buurt van het kantoor van Charlie Hebdo op de dag van de terreuraanslag in 2015. Het was voor hem de bevestiging dat ons wereld- en mensbeeld op een fundamentele manier is veranderd. Het humanistisch optimisme uit zijn jeugd maakte definitief plaats voor cultureel onbehagen. Heijne noemt drie veranderingen: het falen van het Europese project; de biologie die op onverwachte manier bevestigt dat de mens veel minder bewust en rationeel en vrij is dan hij graag zou willen, en de technologische vooruitgang die meer veiligheid, vrijheid en gemak belooft maar ons in feite tot speelbal maakt voor degenen die over de technologische middelen en de data beschikken.
Freud postuleerde een tegenstelling tussen het “lustprincipe” van het individu en het “realiteitsprincipe” dat zich rekenschap geeft van de anderen. De menselijke oerdriften worden a.h.w. in toom gehouden door de cultuur. Bas Heijne beweert dat het hedendaagse onbehagen het failliet aantoont van de cultuur. Veel mensen worden alleen nog geregeerd door het lustprincipe en de beschaving slaagt er niet meer in om hen gevoel voor realiteit bij te brengen.
Heijne heeft me echter niet kunnen overtuigen met zijn analyse van de veranderingen die hebben plaatsgevonden. Om te beginnen heb ik uit mijn jeugd (ik ben zes jaar jonger) een heel ander en veel minder rooskleurig toekomstbeeld overgehouden. Ik vraag me zelfs af of er zoiets is als een algemeen gedeeld “mens- en wereldbeeld”. Ik denk dat je wereldbeeld veel meer afhangt van milieu, omstandigheden en persoonlijkheid dan je misschien geneigd bent te denken. Daarnaast vraag ik me af of cultureel onbehagen niet van alle tijden is. Denk bijvoorbeeld aan Simon Schama’s analyse van Overvloed en onbehagen in de Gouden Eeuw. Waarin verschilt het onbehagen van nu met dat van toen?
Mijn belangrijkste bezwaar is echter de oplossing die Bas Heijne lijkt voor te stellen. Hij suggereert dat het realiteitsprincipe verzwakt is ten opzichte van vroeger en dat dat versterkt moet worden. “Onze verhalen moeten beter en constructiever” worden. Behalve dat het erg riekt naar het Euro-paternalisme van “beter uitleggen”, is het de vraag of het echt genoeg is. Neemt dat de voedingsbodem weg van het terrorisme? Verandert dat iets aan de mondiale welvaart- en kansongelijkheid? Verandert het iets aan de desastreuze impact van de mensheid op de aarde?
Toon Hermans heeft ooit eens een sketch gemaakt over Freud met appels, peren en vooral veel bananen. In de sketch was voor alles de oplossing: meer fruit eten, maar helpt Freud echt tegen alles?
Ben wel jaloers dat je piet in t echt hebt meegemaakt. Goed in knuppels en hoenderhokken. Herinner me nog zijn chaostheorie en tranen van reptielen.
Hou ook erg van jouw humor: eet meer freud. En ja wereldbeeld wordt bepaald. Zo autonoom zijn we niet.
Vroon was erg goed in knuppels in hoenderhokken, ja. Ik herinner me nog een keer een werkgroep waarin hij vrij overtuigend en plastisch beweerde dat het in zijn ogen verdedigbaar was om in een oorlogssituatie iemand te martelen om informatie in te winnen die anderen het leven kan redden.
Knuppels in hoenderhokken gooien was dan wellicht Piet Vroon’s belangrijkste kwaliteit. Wetenschap was dat niet. Herinner me een boek waarin hij statistische verbanden tussen IQ en afkomst beschrijft en daarbij meent dat het om causale verbanden gaat. Geeft te denken dat hij het tot hoogleraar heeft weten te schoppen.
Ik denk dat Heijne wel iets te pakken heeft, 2015 was een jaar met vele crisissen (euro- en vluchtelingen-crisis , en de terreur) en mede daarom spreken sommigen van een kanteljaar. Maar wat was dan de verandering, ging er een humanistisch wereldbeeld aan gruzelementen, of was het wat anders ? Vragen.
Er was dan ook grote verwarring rond die tijd, niet alleen na de gebeurtenissen in 2015 maar al daarvoor. Op 1 januari 2015 legde de socioloog Ulrich Beck de laatste hand aan een boek met als centrale thema : “Ik begrijp de wereld niet meer”. En als er iemand de wereld kon begrijpen was hij het omdat hij erg op de tijdgeest zat met o.m. boeken over globalisering.
Ik vraag me af of Heijne de wereld wel begrijpt. Zijn antwoorden overtuigen niet en blijven steken in algemeenheden als “gebrek aan realiteit” , en , “onze verhalen moeten beter en construc-tiever”.
Wat mij eerder verontrust is het gebrek aan inzicht van wat er speelt en het onvermogen daar naar te handelen. Dat sluit ook aan bij je vorige verhaal over Rusland en Zijlstra, je zou toch hopen dat daar met wat meer verstand over wordt nagedacht dan het geval is.
Denk dat je gelijk hebt, Paul. Heijne heeft wel iets te pakken. Er is wel iets veranderd de laatste jaren, maar ik denk niet dat het de verandering is van het positief humanistische wereldbeeld. Die verandering is al veel eerder ingezet. (Ik ga het bovenstaand verhaal iets nuanceren. Dat is trouwens wel ingewikkeld want dan wordt jouw reactie weer minder begrijpelijk)
“Humanistisch optimisme uit zijn jeugd maakte definitief plaats voor cultureel onbehagen”. Deze zin zegt vooral iets over de persoonlijke ontwikkeling van de al wat oudere schrijver. Ook de media zijn voor een groot deel in de handen van de onjeugdige. Na mijn ervaringen van de laatste 17 jaar waarin ik accommodatie verschafte aan duizenden merendeels jeugdige europeanen is me op gaan vallen dat deze jeugd zeer zeker een optimisme uitstraalt en zeer zeker niet geheel volgens een lustprincipe leeft De media versterken een negatieve beeldvorming van het leven en de filosoof haakt daarop in en visa versa. Ik geloof er geen barst van dat “de mens” de laatste 20 jaar veranderd is. En wat bedoelt Heijne met zo iets vaags als “veel mensen”? En wie zegt dat het Europese project mislukt is? Het is net bezig.
Zo’n 20 tot 30 jaar geleden (na de ineenstorting van de Sovjet-Unie) was nog vrij algemeen de opvatting dat de vrijwel hele wereld op weg is zich geleidelijk te ontwikkelen in de richting van een seculiere, liberale democratie naar Westers model. Die opvatting lijkt nu niet meer houdbaar: in de islamitische wereld zet een groot deel van de mensen zich sterk af tegen het Westen, China en Rusland varen hun eigen koers, Oost-Europa geeft er de laatste jaren blijk van andere normen en waarden aan te hangen dan West-Europa. Naast de Westerse wereld eisen die andere “werelden” hun plaats op. Dat heeft beslist gevolgen voor ons toekomstbeeld en voor de richting die het Europese project uit gaat.
John je hebt gelijk dat er zo’n 20 tot 30 jaar een vrij breed optimisme leefde over het liberale democratische model na de val van de Muur. Het einde van de geschiedenis van Fukuyama was een bekende verwoording daarvan. Het zijn ook de jaren ’90 die Paul bedoelt. Ik vermoed dat het “humanistisch optimisme” van Heijne uit deze periode stamt, maar heel precies is hij daar eigenlijk niet in.
Nu is het toekomstbeeld inderdaad heel anders. Minder rooskleurig, maar ook realistischer. Gelukkig.