Eichmann was niet de gedachteloze bureaucraat waar men hem altijd voor hield. De uitroeiing van de joden blijkt altijd zijn doel te zijn geweest. Wat betekent dat voor Hannah Arend’s concept van de banaliteit van het kwaad?
Susan Neiman behandelt precies die vraag in het essay ‘Filosofie, geen geschiedenis’. Neiman schreef een overzichtswerk over de rol van het kwaad in de westerse filosofie. Een van de belangrijkste denkers die ze behandelt is Hannah Arendt. Arendt was aanwezig bij het proces tegen Eichmann in Jeruzalem en ontwikkelde op basis daarvan het concept van de banaliteit van het kwaad: de notie dat een organisatie (onnoemelijk veel) kwaad kan berokkenen zonder dat de uitvoerders ieder individueel per se die bedoeling hebben. Arendt neemt Eichmann’s rol in de Holocaust als voorbeeld en zegt over hem: “Behalve een ijver om alles te doen wat bevorderlijk kon zijn voor zijn carrière bezat hij in het geheel geen motieven.”
Uit archieven die veel later openbaar werden blijkt dat Eichmann iedereen voor de gek had gehouden. Bettine Stangneth toont in Eichmann in Argentinië aan dat Eichmann vanaf het begin tot het eind een overtuigd antisemiet was en dat zijn enige berouw was dat hij er niet in geslaagd was alle Joden in Europa uit te roeien.
Eichmann is een verkeerd voorbeeld dus, maar dat betekent niet noodzakelijk dat het concept van Arendt niet deugt. Die conclusie trekt Susan Neiman ook, maar het roept wel vragen op. De vraag die Susan Neiman stelt is de vraag naar de rol van ideologie. Hoe konden zoveel mensen – ook zeer intelligentie figuren als Eichmann – zo geïndoctrineerd worden om een heel ras als minderwaardig en als zondebok te beschouwen? Maar de vraag is eigenlijk fundamenteler: wanneer hebben mensen “de juiste” overtuigingen en wanneer zijn ze ten prooi aan een ideologie? Eichmann zelf hekelde het universalisme van Kant. Hij ontkende de idee dat alle mensen gelijkwaardig zijn en dat er zoiets als universele ethische waarden zouden zijn. De Nazi’s waren ervan overtuigd niet iedereen gelijk was, dat er minderwaardige rassen en mensen waren en dat die geen recht hadden op dezelfde behandeling, sterker nog dat het beter was om hen uit te roeien. De opvattingen van extremistische moslims hebben een zelfde tendens om bepaalde groepen – ongelovigen, vrouwen – als niet gelijkwaardig te beschouwen. Neiman zegt dat dit soort “onbeholpen en oppervlakkige opvatting” tegenwoordig ook vaak nog in een andere vorm is te horen.
“De onzalige combinatie van neoliberalisme en evolutionaire biologie werkt ook met het idee dat elk moreel ideaal een rationalisatie is van de veel oprechtere wil tot zelfbehoud en macht. […] jonge mensen […] bekijken anderen die wel geloven in een universele moraal met een mengeling van medelijden en minachting …1“
Neiman zegt dat dit “geen goed denken” is dat we moeten bestrijden in “onze colleges en onze intellectuele tijdschriften”. Ik weet niet of dat gaat werken. Zuiver rationeel en Kantiaans redenerend kun je wellicht kanttekeningen (no pun intended) plaatsen bij een rassentheorie. Een rassentheorie kun je immers niet tot universele wet verheffen, omdat iemand vanuit een ander rassen dan jouw ras als minderwaardig kan bestempelen. Dat kun je niet willen en daarom kan het geen universele wet zijn (een zeer kort door de bocht uitleg van de categorische imperatief). Maar ik betwijfel of dit veel indruk zou maken. Hoe akelig het ook is: ik denk dat je moet beginnen met aanvaarden dat ook “onze” overtuiging dat alle mensen gelijkwaardig zijn een waardesysteem is en geen waarheid. Er zijn – helaas – mensen die hier anders over denken. En er zijn andere waardesystemen die je niet zomaar kan diskwalificeren als “niet goed denken” of ideologie. Dat neemt niet weg dat we “onze” waarden mogen en moeten verdedigen.
Voor het concept van de banaliteit van het kwaad roept het voor mij toch de vraag op of het wel zo banaal is. Veel van de Duitsers en anderen die meewerkten aan de Holocaust waren vermoedelijk ook overtuigde antisemieten. Ze deden in hun eigen ogen geen kwaad. En dat lijkt me het probleem.
Pff voor mij, weer veel te veel om op te reageren via dit medium. Misschien moeten we maar een gespreksgroep beginnen op basis van je blogs.
Grt kmr