Goed fout of kwaad

Over goed en fout raken we waarschijnlijk nooit uitgesproken. Het recentste nummer van De Gids duikt in het kwaad. De voorbeelden roepen bij mij de vraag op of het eigenlijk niet meestal fouten zijn. Wat is het verschil tussen fout en kwaad?

Carlo Gesualdo, prins van Venosa vermoordt in 1590 zijn vrouw en haar minnaar. Hoewel voor iedereen zichtbaar, gaat hij door zijn goede connecties vrijuit. Twintig jaar later componeert hij prachtige vijfstemmige Madrigalen die nog steeds gespeeld worden. In de categorisering van menselijke fouten van James Reason, zou je de dubbele moord een “violation” noemen, en een ernstige ook: een overtreding van de regels. Het is een van de overtuigendste voorbeelden die Bas van Putten vindt in zijn zoektocht naar het kwaad in de  muziekgeschiedenis. In zijn artikel in de Gids haalt hij ook een eigen jeugdzonde aan, waarin een jongen een rotje naar hem gooit en hij zo boos wordt dat hij de jongen ‘helemaal verrot’ slaat. Hoewel het niet goed te praten is, kan iedereen zich hier wel iets bij voorstellen. Is dit niet meer een fout dan ‘kwaad’? Ook andere voorbeelden van het ‘kwaad’ in de muziekgeschiedenis – zoals Stockhausen die de aanslag op de Twin Towers het grootste kunstwerk aller tijden noemde – lijken soms meer op vergissingen of (karakter) fouten. En wat is het verschil?  Waarin verschillen deze voorbeelden van ‘kwaad’ van fouten volgens de categorisering van Reason? Zijn het allemaal  overtredingen waarmee je iemand anders kwaad doet of schade berokkent? Maar als je je niet bewust bent dat je iemand kwetst, is het dan wel kwaad of moet je het dan niet eerder een vergissing noemen? Een paar voorbeelden aan de hand van de categorisering van Reason:

Ik schijn als kind ooit een buurjongetje een arm te hebben gebroken. Ik kan het mezelf niet meer precies herinneren maar vermoedelijk is dit gebeurd toen ik buiten de judoles een judoworp op hem uitprobeerde. In de categorisering van Reason een typisch gevalletje van een “rule-based error”: een overtreding van regels die ons wel bekend zijn. De worp heb ik wellicht wel goed uitgevoerd, maar m’n buurjongetje zat niet op judo en wist niet hoe zijn val moest breken. Ik had de judoworp niet buiten de judoles mogen gebruiken. Was het fout? Jazeker. Was dit kwaad? Mwah … ik was wel een agressief baasje toen en de judoworp was waarschijnlijk niet louter vriendschappelijk. Er lijken in dit voorbeeld twee dingen te verschillen van de rule-based error van meneer Reason:

• de fout berokkent iemand anders schade
• de intentie lijkt niet helemaal zuiver. De handeling was niet alleen bedoeld als een demonstratie van een judoworp, maar er zat vermoedelijk ook een aspect van imponeren en machtsuitoefening in

Een “knowledge-based error” is een vergissingen waarbij de uitvoering van de handelingen in principe goed gaat, maar waarbij onze inschatting van de situatie (onze kennis) niet correct was.  Een voorbeeld hiervan zou kunnen zijn dat ik later in de zesde klas van de lagere school een meisje een keer ‘een kwal’ noemde. Op zich niets ernstigs: kinderen slingeren elkaar wel vaker iets naar het hoofd, maar in dit geval werd het scheldwoord een bijnaam. Ik realiseerde me pas veel later dat dit een onderdeel was van een heel patroon aan pesterijen van dit meisje. En ik besefte ook later pas dat dit heel erg voor haar geweest moet zijn.  Er was destijds nog niet zo’n aandacht op scholen voor pesten als nu, maar toch wisten we denk ik wel degelijk dat we op een bepaalde manier ‘fout’ bezig waren. We vermaakten ons ten koste van haar, en we verontschuldigden het voor onszelf door te zeggen dat zij het er naar maakte. In dit geval gaat de analogie met Reason’s knowledge-based-error al moeilijker op. Was er echt niks aan de hand met de handeling zelf? Was er echt alleen sprake van een verkeerde inschatting van de situatie? Ik had geen idee van de enorme impact die het had op het meisje – in die zin was mijn kennis ontoereikend – maar de intentie was hier beslist niet louter onschuldig.

De term ‘Latent failures’ gebruikt Reason voor fouten die door menselijk toedoen in een systeem sluipen en vaak al heel lang sluimerend aanwezig zijn voordat er ernstige ongelukken gebeuren. Een voorbeeld van een latent failure zou je de beursgekte kunnen noemen die af en toe de kop opsteekt. De hausse van (internet) aandelen eind jaren ’90 is een goed voorbeeld. Deskundigen waarschuwden al langer dat de waarde van de aandelen niet meer reëel was maar ze bleven stijgen. In deze condities kun je denk ik twee type fouten onderscheiden:

•  Het meedoen aan de hausse: net als iedereen een graantje mee willen pikken van de almaar voortdurende waardestijging. Ik kocht bijvoorbeeld begin 2000 aandelen KPN. Een paar maanden later stortte de beurs in en de aandelen KPN verloren 80% van hun waarde. Een fraai voorbeeld van een fout die een combinatie is van onwetendheid en hebzucht.
• Het willens en wetens profiteren van hausse. Bijvoorbeeld de aandelenuitgifte van World Online. Veel van de professionals die bij de beursgang betrokken waren, vermoedden dat er een hausse zou ontstaan en zorgden dat ze ervan profiteerden zonder dat ze er schade van zouden ondervinden als de bubble zou barsten.

De tweede houding kun je denk ik wel degelijk als ‘kwaad’ benoemen, maar ga je ook bij de eerste houding van het meedoen aan de hausse wel moreel helemaal vrijuit?  Je zou kunnen volhouden dat je hooguit jezelf er mee benadeelt en dat je anderen niet direct schade berokkent, maar je werkt mee aan een situatie waarin vroeg of laat veel mensen hun geld zullen kwijtraken. De eerste houding komt overeen met wat Hannah Arendt de banaliteit van het kwaad noemde. Zonder dat je per se kwade bedoelingen hebt, werk je toch mee aan het kwaad. Maar verschilt dit van de ‘latent failure’ van Reason? Heeft een systeemfout niet per definitie schadelijke gevolgen voor anderen? En is zo’n fout niet intrinsiek moreel laakbaar? Zeker van degenen die ‘m willens en wetens in stand houden?

Samenvattend kun je denk ik concluderen dat de grens tussen fout en kwaad vrij dun is. Hoe complexer de fout, hoe moeilijker het onderscheid is te maken. Een belangrijk criterium om iets ‘kwaad’ te kunnen noemen, lijkt te zijn of de handeling schade  berokkent aan anderen. Een ander criterium is de intentie.

PS: Van 21-25 juni is er op het Holland festival een voorstelling over Gesualdo door de Warme Winkel in samenwerking met het Nederlands kamerkoor.