In de Tweede Wereldoorlog had een naar Amsterdam gevluchte Duitse Jood een intrigerende droom over het verbeteren van de wereld …
De droom gaat als volgt:
“Ich war in einem grossen Betrieb und da war eine Versammlung von allen voranstehenden Persönlichkeiten zu einer Beratung, wie man wohl am besten den ganzen Betrieb verbessern könnte. Es wurden sehr viel Vorschläge gemacht und ich war sozusagen die oberste Instanz und schliesslich sagte ich: Ja, aber das Wesentlichste und das was am raschesten zum Ziel führt ist doch, wenn man seine eigenen Fehler bekannt.”
Etty Hillesum noteerde de droom in haar dagboek op 3 maart 1942 en de dromer was Julius Spier. Hij was twee keer zo oud als zij, had al een heel leven achter de rug en vervulde voor haar de rol van persoonlijke leraar. Etty Hillesum was jong en gepassioneerd en leerde veel van Spier, maar verlangde ook lichamelijk naar hem. Spier had al een relatie en hij wilde trouw blijven aan zijn vriendin in Londen. In de avond voor de droom bekent Etty hem haar verlangen. Ze zegt daarover: “Da hab ich ihm gestanden, mein Sehnen und Verlangen”.
Ik begrijp deze droom als verzinnebeelding van de vraag hoe je het beste de wereld kan verbeteren. Er zijn in de droom allerlei vooraanstaande personen die verschillende voorstellen doen, maar Spier is de hoogste autoriteit en hij geeft als antwoord: waarmee je het snelst het doel bereikt, is dat je je eigen fouten toegeeft.
Ogenschijnlijk een variant van “Verbeter de wereld, begin met jezelf” maar wel preciezer. De droom en het antwoord daarin zijn me altijd blijven fascineren: alsof ik een sleutel heb gevonden, maar niet weet op welk slot het past. Wat is precies een “Fehler”? Een fout, een zonde, een tekortkoming? En wat houdt het in om je fouten te bekennen? En last but not least: klopt dit wel? Is dit nu echt de beste manier?
Spier zegt in de droom dat hijzelf de hoogste autoriteit is. Volg je geweten, moreel kompas. Volg niet wat externen je voorspiegelen, ook al zijn dat vooraanstaanden. Dat is de snelste weg naar het doel.
Tja, nu komen we op het lastige van dromen, namelijk: welke betekenis hecht je daar aan?
Er zijn natuurlijk hele volksstammen die sowieso geen waarde hieraan hechten. Ik denk dat je er wel betekenis aan kan hechten. En wat mij betreft is deze droom wat Jung “een grote droom” noemt: een droom die het persoonlijke overstijgt en van belang is voor de hele “stam”.
Zoals het orakel van Delphi ooit zei dat er niemand wijzer was dan Socrates, zo ga ik er vanuit dat Spier in deze droom niet zichzelf tot hoogste autoriteit aanwijst, maar dat hij tot hoogste autoriteit wordt aangewezen. Niet om te zeggen dat je je eigen geweten moet volgen, maar – veel preciezer dan dat – omdat hij het beste antwoord heeft op de vraag hoe je de maatschappij kan verbeteren, namelijk: je eigen fouten bekennen.
Natuurlijk kan ik het totaal mis hebben, maar dit is wel a.h.w. mijn werkhypothese. De vraag is of het klopt en dat probeer ik in deze filosofische blogs te onderzoeken.
Dus omdat Spier aangewezen wordt door anderen in een droom? Lijkt mij onwaarschijnlijk. Volgens mij werkt de geest anders. In de droom spreek je zelf over jezelf. Spier zegt dan tot zichzelf dat hij alleen kan volgen wat zijn innerlijk kompas hem aanrijkt. En taal is lastig: bekannt kan ook betekenen ‘erkennen’ . En daarmee zijn we wat mij betreft weer bij het begin. Geef toe aan jezelf dat je feilbaar bent. Daar wil ik aan toevoegen: en doe wat je kunt.
Ik geloof dat we het niet helemaal eens zijn over de werking van dromen.
Ben het wel met je eens dat in verreweg de meeste gevallen een droom alleen iets zegt over de dromer, maar in sommige gevallen kan de droom het persoonlijke overstijgen. Denk bijvoorbeeld aan beroemde creatieve dromen zoals van Niels Bohr over de structuur van het atoom en dichter bij huis: als je droomt over iemand die je een tijd niet hebt gezien dat die ziek is, en dan blijkt als je hem belt dat dat klopt. Dat je in zulk soort dromen “zelf spreekt over jezelf” lijkt mij niet heel zinnig. Veel aannemelijker is dat de menselijke geest in staat is signalen op te pikken en beelden te scheppen die niet alleen voor hemzelf van belang zijn, maar ook voor anderen.
Ik denk dat de droom van Spier zo’n soort droom is en dat hij door een samenloop van omstandigheden een oplossing gevonden heeft, die voor anderen ook van belang is. Ik denk dat de droom dat belang benadrukt door Spier als oberste Instanz aan te wijzen.
Maar eigenlijk is dat allemaal niet heel erg interessant. Het interessante is de gedachte in die droom en die neem ik – zoals je merkt – heel serieus en heel letterlijk. De beste manier om de wereld te verbeteren is het toegeven van je eigen fouten. Om de een of andere reden heb ik het gevoel dat dat klopt, al ik begrijp niet waarom. Het lijkt te weinig. Net als jij heb ik de neiging om er dingen aan toe te willen voegen. Maar stel dat het klopt …