De verkiezingsoverwinning van BBB bij de Provinciale Staten zou ‘alleen maar’ een tegenstem zijn: een nutteloos verzet tegen de feiten. Want het ‘kan niet anders met stikstof’ volgens Minister van der Wal. Maar is dit zo? Is er misschien niet een botsing van twee types rationaliteit?
Take a bath and have a cigar, stelde Martin Sommer zaterdag 18 maart voor in zijn column in De Volkskrant. Dat deed Churchill als het lastig werd. Sommer concludeerde dat de verkiezingen ons leren dat we weg moeten van het onwrikbare, alternatiefloze besturen en hij pleitte voor een ‘therapeutisch gesprek’ of zelfs een soort waarheidscommissie. Het tegendeel van het D66-gesprek van ‘de rede tegen de onzin’. Ik denk dat dit geen gek voorstel is en dat een klein beetje psychologie en filosofie ons kan helpen.
Stel dat je er vanuit gaat dat gevoel en verstand gelijkwaardige bewustzijnsfuncties zijn en dat sommige mensen meer op hun verstand afgaan en anderen meer op hun gevoel. Dit wordt bijvoorbeeld zo aangenomen in de Insight profielen en de Meyers-Briggs personality indicator. Dan benaderen verschillende mensen een probleem (zoals het stikstof-probleem) op verschillende manieren. Vanuit onze cultuur en scholing zijn we heel erg gewend om problemen vanuit het logisch denken te benaderen, maar dat is niet de enige manier. Zeker niet als de problemen heel erg complex en belangrijk zijn. Er zijn bijvoorbeeld maar weinig mensen die bij een belangrijke levenskeuze zoals een huwelijk of een nieuwe loopbaan alle argumenten pro en contra op een rijtje zetten en daarop hun keuze baseren. Vaak speelt gevoel daar een belangrijke rol in en voor sommigen is dat belangrijker dan voor anderen. Zo kun je ook problemen meer benaderen vanuit je gevoel.
Is het ene slechter dan het andere? Stemmen vanuit je gevoel heeft een slechte naam. Het riekt al gauw naar negatieve beïnvloeding door demagogen die inspelen op “onderbuikgevoelens”. En dat is ook een reëel gevaar waarvan we de verschrikkelijke gevolgen heel goed kennen, maar er is ook een andere kant. Daarvoor speel ik even leentjebuur bij Martha Nussbaum een filosoof die in 2001 een dikke pil1 heeft geschreven over de “intelligence of emotions”. Emoties hebben volgens Nussbaum de volgende kenmerken:
- ze zijn altijd een inschatting of waardeoordeel
- ze onthullen onze kwetsbaarheid en afhankelijkheid
- ze kennen (daardoor) vaak een zeker ambivalentie
- emoties zijn niet neutraal maar komen vanuit eigen belangen, doelen en betrokkenheid
- ze worden sterk bepaald door individuele achtergrond, de geschiedenis en sociale normen
Dit is niet een oppervlakkig en makkelijk te bespelen iets. Nussbaum pleit ervoor om emoties te zien als buitengewoon complexe en gedifferentieerde oordelen die voortkomen uit een diepe betrokkenheid. Hier van uitgaande zijn emoties net zo rationeel en net zoveel waard als een logische redenering.
Als je dit toepast op de ‘tegenstem’ van BBB dan zie je een mix van emoties die heel valide is. Er is een grote betrokkenheid bij de Nederlandse boeren die na jaren van min of meer gedwongen schaalvergroting nu opeens moeten krimpen. Er is een besef van de kwetsbaarheid en afhankelijkheid van elkaar in het kleine Nederland. En er is terechte woede over de onbetrouwbaarheid en onrechtvaardigheid van het bestuur, die bijvoorbeeld wel Schiphol en Tata Steel gewoon door laat groeien. Zie de column van Rosanne Hertzberger.
Ik vind het positief dat deze ‘tegenstem’ niet is geboren uit vreemdelingenhaat, of het volgen van een ontspoorde reptielencomplotdenker. Dit gaat over waar we waarde aan hechten. Niet dat de oplossing eenvoudig is, maar hierover kunnen we wel in gesprek. Mits we in kunnen zien dat de standpunten op zijn minst gelijkwaardig zijn aan elkaar, en het een niet rationeler dan het ander.