Dat het communisme gruwelijke uitwassen heeft opgeleverd zal niemand ontkennen, maar dat hetzelfde geldt voor het Neoliberalisme is minder bekend. Hans Achterhuis onthulde al in 2010 de ideologische oorsprong daarvan. Is er sindsdien al iets veranderd?
Het meest verkochte boek in Verenigde Staten is niet de bijbel maar Atlas Shrugged van Ayn Rand. Het laat de verderfelijke invloed zien van goedbedoelde ‘socialistische’ staatsinmenging en maakt aanschouwelijk dat het beter is als iedereen rücksichtlos zijn eigenbelang nastreeft. Het boek is een kapitalistisch manifest in de vorm van een meeslepende roman. Het verwoordt de breed gedeelde – voor Europeanen soms onbegrijpelijke – weerzin tegen staatsbemoeienis in Noord-Amerika. Ayn Rand had niet alleen veel invloed op de publieke opinie, maar ook op Amerikaanse economen zoals Alan Greenspan. In zijn boek Utopie van de vrije markt maakt Hans Achterhuis aannemelijk dat Atlas Shrugged beschouwd kan worden als een kapitalistisch manifest – een van belangrijkste bronnen van de ideologie van het neoliberalisme.
Het communisme kent meerdere ‘praktijkexperimenten’ waar is geprobeerd een communistische heilstaat te creëren, bijvoorbeeld in de Sovjet Unie, Cambodja en Cuba. Interessant is dat er ook praktijkexperimenten zijn met het kapitalisme – of neoliberalisme in meest zuivere vorm. De bekendste en misschien wel beruchtste was in Chili. De staatsgreep van Pinochet die fors werd gesteund door de Verenigde Staten werd gevolgd door een zeer rechts neo-liberaal programma dat in eerder jaren op de Chicago school of business was voorbereid. De grenzen gingen open voor buitenlandse bedrijven en er werd radicaal geprivatiseerd. Toen het programma niet werkte zoals men had gehoopt werd de rechtse econoom Milton Friedman ingevlogen. Zijn advies was dat er nog niet genoeg was gebroken met het verleden. Alle restanten van staatsbemoeienis moesten worden weggeruimd. Er was een “schokbenadering” nodig om de oude maatschappij te vervangen door de nieuwe. Dit was wat Naomi Klein als de ‘shock doctrine‘ doopte. Volgens Klein werd en wordt de shockdoctrine gebruikt om na een grote maatschappelijk schok, bijvoorbeeld de ineenstorting van een regime, een staatsgreep of een natuurramp, een neoliberaal programma van economisch hervorming door te voeren. Normaliter zou er grote weerstand zijn tegen ingrijpende maatregelen als verkoop van grond en privatisering van onderwijs en gezondheidszorg, maar door de schok is iedereen te druk met overleven en is de tegenstand minder goed georganiseerd.
Bij de Tsunami in 2004 in Azië gebeurde iets vergelijkbaars. De kust bij Sri Lanka was altijd het domein van vissers. Ze woonden en werkten daar en het strand en de visgronden waren van iedereen en van niemand. Na de Tsunami maakte de overheid van de situatie misbruik om alle grond te privatiseren en te verkopen aan buitenlandse hotelketens. De vissers konden ondanks voortdurende protesten niet terugkeren naar hun geboortegrond en de kust werd volgebouwd met hotels voor toeristen.
Achterhuis noemt als voorbeelden van de doorgeschoten neo-liberale experimenten ook de privatisering van het water(management), de marktwerking in de zorg en de bonuscultuur van de banken. Het recente protest tegen de beloningen van de top van de ING en het terugdringen van de administratiedwang in de zorg lijken in ieder geval te wijzen op verandering. Er zijn bovendien nieuwe geluiden “op links”. Het boek Kapitaal in de 21ste eeuw van Piketty over de al maar groeiende vermogensongelijkheid genereerde in 2013 en 2014 ongelooflijk veel aandacht. Kate Raworth ontwikkeld in 2017 met haar beeld van de Donut economie zelfs een nieuw en alternatief paradigma voor de neoliberalisme.
Het is wel de vraag of de verschuivende publieke opinie al doorgedrongen is tot de beleidsmakers en de captains of industry. De recent voorgenomen afschaffing van de dividendbelasting lijkt erop te wijzen van niet. Premier Rutte had als grap altijd dat je voor visie naar de oogarts moet. Misschien wordt het tijd dat hij ook inderdaad even langs gaat. Hij lijkt dingen te missen.
Interessant betoog, maar meen je nou werkelijk dat het “minder bekend is dat het kapitalisme gruwelijke uitwassen heeft opgeleverd”? Volgens mij was dat al alom bekend vóórdat het communisme werd bedacht en was het ook de aanleiding voor het laatste.
Overigens vraag ik me af of je kapitalisme en (neo)liberalisme in je betoog niet teveel als synoniemen gebruikt.
🙂 Goed punt. Ik bedoelde de neoliberale ‘experimenten’ zoals in Chili. Ik heb de inleidende tekst aangepast.
Kapitalisme en (neo)liberalisme zijn zeker niet synoniem. Je zou misschien kunnen zeggen dat het kapitalisme vooral een historische connotatie heeft terwijl het (neo)liberalisme meer een ideologische lading heeft. In het boek van Achterhuis worden die begrippen niet zo heel strak gescheiden.